Babin

W artykule scharakteryzowano model otwartej komunikacji naukowej (Open Access – OA), zdefiniowano pojęcia „czasopismo otwarte” i „repozytorium otwarte” oraz pojęcia „złotego (za pośrednictwem czasopism) i zielonego (przez repozytoria) kanału komunikacji naukowej”, a następnie wymieniono ustawy stanowiące podstawę do popularyzacji na Ukrainie publikowania w OA i tworzenia społeczeństwa informacyjnego. Przedstawiono też główne międzynarodowe manifesty i deklaracje (Budapeszteńska, Berlińska, Krym-2012 i Olwijska, 2009) wspierające publikowanie w otwartym dostępie oraz najważniejsze projekty ukraińskiego ruchu na rzecz wolnego dostępu do informacji naukowej.

Chociaż na Ukrainie funkcjonuje 904 szkół wyższych, w tym 351 uniwersytetów i rocznie ukazuje się tam ponad 1500 tytułów czasopism naukowych i specjalistycznych zawierających ok. 170 tys. artykułów, jej dorobek naukowy na ogół nie jest znany za granicą. 99% prac ukazuje się w języku ukraińskim bez angielskiego abstraktu. Nakład czasopism nie przekracza 150-200 egz., a przypadkowy system dystrybucji czasopism utrudnia użytkownikom krajowym i zagranicznym dotarcie do informacji. Już w 1999 r. w ramach eIFL Net utworzono na Ukrainie stowarzyszenie Informatio-Konsorcium, umożliwiające bibliotekom dostęp do baz informacji dziedzinowej, a w ramach projektu „Informacja elektroniczna dla bibliotek” m.in. dostęp do baz EBSCO. Obecnie konsorcjum zrzesza 63 członków, organizuje liczne seminaria i konferencje dotyczące OA oraz wspiera publikację podręczników i dokumentów dotyczących publikowania w OA. W ciągu ostatnich 3-4 lat powstało 27 nowych otwartych repozytoriów instytucjonalnych, w tym 22 uniwersyteckich. Widoczny jest znaczy postęp: w 2011 roku we wszystkich repozytoriach Ukrainy zgromadzono 57 tys. dokumentów, gdy w 2014 roku, w 73 repozytoriach, było ich już ponad 239 tys. Należy jednak dążyć do zorganizowania repozytoriów OA przy wszystkich uniwersytetach.

Autorka szczegółowo omawia realizowane na Ukrainie inicjatywy, dokonania i projekty związane z wprowadzaniem modelu otwartego publikowania, między innymi: 1) realizowany przez Konsorcjum Bibliotek Elektronicznych Ukrainy (ELibUkr) projekt „Biblioteka elektroniczna – tworzenie centrum wiedzy w ramach bibliotek akademickich Ukrainy”. Jego celem jest utworzenie portalu umożliwiającego użytkownikom dostęp do zawartości międzynarodowych baz danych i ukraińskich repozytoriów oraz upowszechnienie wiedzy na temat OA (warsztaty, seminaria, konferencje) i zacieśnienie współpracy uniwersytetów z innymi instytucjami; 2) Społeczne Otwarte Archiwum Ukraińskich Bibliotek (ELibUkr – OA) – multidyscyplinarne, otwarte repozytorium, dostępne przez portal ELibUkr. Repozytorium to spełnia wymagane standardy, a zawarte w nim dane są przekazywane do w systemów międzynarodowych; 3) „Naukowe czasopisma Ukrainy” – projekt repozytorium czasopism realizowany przez Bibliotekę Narodową im. W. Wernadskiego (http://www.nbv.gov.ua). Zamieszczane w nim artykuły nie są jednak indeksowane przez światowe systemy i nie mają metadanych; 4) Harvester informacji naukowej. Ukraiński harvester indeksuje metadane z różnych repozytoriów i gwarantuje możliwość globalnego wyszukiwania. Projekt jest realizowany przez Żytomierski Uniwersytet Państwowy im. Iwana Franki w ramach szerszego projektu „Biblioteki cyfrowe szkół wyższych – integracja z naukowymi i edukacyjnymi europejskimi systemami bibliotecznymi”; 5) Projekt DokŠyr – „Dokumenty, które oczekują na upowszechnienie” (Dokumenti ščo pragnut poširennâ). Badania wykazały, że choć bibliotekarze cenią inicjatywy OA, sami nie uczestniczą aktywnie w systemach otwartego dostępu. Celem projektu DokŠyr jest upowszechnienie wśród bibliotekarzy wiedzy na temat publikowania własnych prac w OA, wsparcie techniczne publikowania w otwartym dostępie oraz tworzenie repozytoriów czasopism i innych dokumentów z zakresu bibliotekarstwa. W artykule zwrócono uwagę na bariery w otwartym publikowaniu: przeszkody administracyjne, brak wiedzy, niedostateczne wyposażenie techniczne, niejasną politykę w zakresie prawa autorskiego i czynniki indywidualne. Niestety, większość badaczy ukraińskich używa komputerów tylko do celów porozumiewania się za pomocą e-mail oraz pisania swoich prac.