Babin

W artykule omówiono prowadzone w Niemczech prace nad projektem ogólnokrajowego konsorcjum DEAL, zrzeszającego kilkaset niemieckich instytucji akademickich, w tym uniwersytety, politechniki, instytuty badawcze oraz państwowe i regionalne biblioteki. Zadaniem DEAL jest zażegnanie tzw. „kryzysu czasopism” i uzgodnienie warunków ogólnokrajowych umów licencyjnych na całe portfolio naukowych czasopism elektronicznych trzech największych światowych wydawców: Elsevier, Springer Nature i Wiley, kontrolujących ponad połowę niemieckiego rynku publikacji naukowych. Bernhard Mittermaier – przedstawiciel zespołu negocjatorów DEAL, referuje w nim przebieg i dotychczasowe efekty burzliwych pertraktacji dotyczących zmiany dotychczasowych, kwestionowanych przez środowisko naukowe zasad sprzedaży i udostępniania treści publikacji naukowych, a także recepcję działań DEAL wśród wydawców i w społeczności akademickiej. Nowa umowa ma regulować nie tylko dostęp, na transparentnych zasadach finansowych, do elektronicznych czasopism naukowych za tę samą cenę dla wszystkich członków konsorcjum, lecz również obejmować warunek otwartego udostępniania wszystkich artykułów niemieckich autorów afiliowanych przy instytucjach należących do DEAL. Jej zawarcie może znacząco zmienić krajobraz wydawniczy i sytuację bibliotek, sprawa cieszy się więc dużym zainteresowaniem opinii publicznej w kraju i za granicą.

W środowisku naukowym od lat prowadzone są debaty dotyczące możliwych strategii usprawnienia komunikacji naukowej (KN), rozumianej jako procesy produkcji, recenzowania, organizacji, rozpowszechniania i archiwizacji wiedzy naukowej. Zwraca się też uwagę, że kwestia ta ma znaczenie nie tylko dla badaczy, lecz także dla ogółu społeczeństwa,w tym zwłaszcza studentów, pedagogów, decydentów politycznych, administracji publicznej, grantodawców, bibliotekarzy, dziennikarzy, wydawców, publicznych i prywatnych organizacji, a także zwykłych obywateli zainteresowanych rozwojem nauki. Problematyką tą zajęła się także grupa robocza Open Access Network Austria (OANA), prowadząc na spotkaniach w Wiedniu (kwiecień 2015 – czerwiec 2016) dyskusje na temat fundamentalnej reformy systemu KN. Członkowie grupy przyjęli, że otwarta nauka może być odpowiedzią na na wady i ograniczenia dotychczas stosowanych praktyk, przy czym nie należy jej traktować jako celu samego w sobie, lecz jako środek do celu. Ponieważ w środowisku lobbującym za otwartością w nauce nie ma zgody, w jaki sposób określić kierunek i kryteria pożądanych zmian, członkowie zespołu OANA, działającego pod nazwą Open Access and Scholarly Communication opracowali 12 zasad mających stanowić wyznaczniki przyszłego, otwartego systemu KN.

Coraz większa liczba czasopism naukowych wykorzystuje Open Journal System (OJS) – platformę przeznaczoną do zarządzania procesem wydawniczym, od momentu przesłania artykułów przez autorów, przez proces recenzji, redakcji i publikacji. System ten znacząco ułatwia dystrybucję publikacji naukowych w wolnym dostępie, niewiele uwagi poświęcono jednak jak dotąd ewaluacji wykorzystania udostępnianych za jego pośrednictwem otwartych czasopism (OC). Choć rutynowo gromadzi się statystyki dotyczące wykorzystania cyfrowych publikacji z OC, są one rozproszone w repozytoriach, w różnych plikach o niestandardowej strukturze, i zbierane bez związku z celami ekonomicznymi. W efekcie, porównywanie danych statystycznych jest dla naukowców i użytkowników niełatwym zadaniem, trudno też szacować społeczny wpływ tytułów w wolnym dostępie i odpowiednio planować ich rozwój. Jako możliwe rozwiązanie tego problemu, autorzy zaproponowali do oceny i porównania OC kartę wyników – wykorzystywane w biznesie narzędzie monitorowania strategicznych celów organizacji, traktując jako podstawę pomiary statystyczne zgodne z normą ISO 2789:2013 (Informacja i dokumentacja — Międzynarodowa statystyka biblioteczna), oraz architekturę techniczną dla publikacji statystyk, bazującą na technologiach Linked Data, opracowanych przez Politechnikę w Quito (Ekwador) oraz hiszpańskie i ekwadorskie uczelnie wyższe.

Mega czasopisma rozpowszechniane w wolnym dostępie (ang. open access mega-journals – OAMJ), są coraz ważniejszym elementem środowiska komunikacji naukowej. Zazwyczaj są to tytuły o bardzo szerokim zakresie tematycznym, agregujące dużą liczbę publikacji z różnych dyscyplin, a ich model ekonomiczny bazuje na pobieraniu opłat od autorów. Pierwszym wydawnictwem tego typu był PLOS One – w 2015 r. największe czasopismo na świecie, publikujące w tym czasie niemal 27,5 tys. artykułów z zakresu nauk ścisłych, medycyny i technologii, a po jego sukcesie, podobne tytuły zaczęli udostępniać także inni wydawcy. W ciągu ostatnich kilku lat zasady funkcjonowania OAMJ zaczęły wzbudzać nie tylko entuzjazm i nadzieje na zmianę zasad publikowania akademickiego, lecz także liczne kontrowersje, a ich miejsce w systemie naukowych praktyk jest kwestionowane. Wątpliwości budzi m.in. przyjęty system recenzowania, uwzględniający jedynie poprawność merytoryczną, co zdaniem części środowiska naukowego nie gwarantuje odpowiedniej selekcji treści i może grozić publikującym w takich pismach początkującym naukowcom zawodowym „samobójstwem”. Aby lepiej poznać fenomen OAMJ, w artykule przeanalizowano powiązane z nim dyskursy i debaty oraz przybliżono różne, omawiane w piśmiennictwie podejścia do mega czasopism w społeczności akademickiej oraz sposoby ich konceptualizacji.

W ostatnich latach, dzięki inicjatywom otwartej nauki, w sieci udostępniono publicznie ponad 60 mln artykułów naukowych, nadal brakuje jednak narzędzi ułatwiających ich przeglądanie i lokalizowanie w olbrzymiej masie treści online. Open Knowledge Maps (OKM) to projekt mający na celu znalezienie efektywnego rozwiązania dla tych wyzwań i ułatwienie śledzenia nowych osiągnięć w różnych dziedzinach badawczych. W jego ramach zaczęto tworzyć wizualny interfejs dla światowych zasobów wiedzy. Podstawą OKM jest budowany na dużą skalę system otwartych, interaktywnych i wzajemnie powiązanych tzw. map wiedzy, czyli wizualnych narzędzi odwzorowania i eksploracji wszystkich obszarów badawczych, przedstawiających główne pola i poziomy badań, powiązane z nimi prace naukowe i relacje między nimi. W artykule omówiono zasady działania interfejsu i wykorzystanego przez autorów oprogramowania mapującego o otwartym kodzie źródłowym oraz wdrażane przy jego rozwoju technologie.

W ciągu ciągu ostatniej dekady, można mówić o stałym wzroście popularności publikowania w otwartym dostępie jako metody wspierającej rozpowszechnianie literatury naukowej, zarówno wśród wydawców, jak i autorów. Podstawą sukcesu tego modelu jest koncepcja szybkiego i bezpłatnego, publicznego dostępu online do recenzowanych prac badawczych, nieobwarowanego licznymi ograniczeniami wynikającymi z przepisów prawa autorskiego i warunków licencji. W artykule omówiono rozwój idei open access, ekonomiczne uwarunkowania i odmiany tego modelu oraz najważniejsze światowe inicjatywy i regulacje promujące otwartą naukę. Przybliżono również kontrowersje związane z praktykami tzw. drapieżnych wydawców (zob. babin.bn.org.pl/?p=3856, babin.bn.org.pl/?p=4784) i obawy środowiska naukowego związane z reputacją oraz metodami oceny jakości otwartych czasopism i badaniem wpływu naukowego. Następnie zaprezentowano wyniki studium przypadku, w ramach którego analizowano wzory publikowania badaczy z włoskiego Narodowego Instytutu Zdrowia (Istituto Superiore di Sanità) i ich preferencje związane z wyborem czasopism, w których zamieszczają własne prace naukowe. Celem badania było z jednej strony określenie liczby czasopism open access indeksowanych w bazach Instytutu Filadelfijskiego i posiadających ustalony wskaźnik Impact Factor (IF). Z drugiej – określenie rozkładu kategorii dziedzinowych przypisanych tym tytułom.

Strona Sci-Hub została założona w 2011 r. przez pochodzącą z Kazachstanu programistkę i specjalistkę neurotechnologii Alexandrę Elbakyan by „usunąć wszystkie bariery na drodze nauki”. Inicjatywa ta miała być formą nieposłuszeństwa obywatelskiego i wyrazem protestu przeciw absurdalnie wysokim kosztom dostępu do publikacji naukowych, uniemożliwiającym naukowcom z uboższych regionów świata prowadzenie badań, oraz przeciw coraz większym ograniczeniom związanym z ochroną praw własności intelektualnej. Obecnie jest to największa w historii wyszukiwarka online, pozwalająca na obchodzenie opłat nakładanych przez przemysł wydawniczy i zapewniająca tysiącom użytkowników dziennie możliwość darmowego, bezpośredniego pobierania ponad 58 mln pirackich kopii prac naukowych komercyjnych wydawców – do ściągnięcia dokumentów (artykułów, rozdziałów książek, monografii, materiałów konferencyjnych) potrzebne są tylko dane takie jak tytuł, identyfikator dokumentu elektronicznego – DOI, identyfikator PubMed lub adres sieciowy (URL).

Jednym z zadań amerykańskich bibliotek jest edukowanie użytkowników na temat praw autorskich, a w pracę tę zaangażowani są często pracownicy bibliotecznych działów wydawniczych. Autorka postanowiła sprawdzić, czy ich aktywność  na tym polu ma przełożenie na strefę praktyczną. Jako obszar badań wybrała punkt styczny dwóch sfer działalności: publikacyjnej i edukacyjnej, analizując informacje o prawach autorskich na czasopismach wydawanych przez biblioteki szkół wyższych.

Otwarty dostęp (OD) zaczyna być traktowany jako element głównego nurtu naukowej działalności wydawniczej, a wraz ze wzrostem popularności tego ruchu wzrasta potrzeba analizy ekonomicznych podstaw takiej działalności. Ponieważ duża liczba wydawców oferuje obecnie czasopisma w modelu hybrydowym (subskrypcja + OD), a publikowanie w wolnym dostępie finansowane z opłat pobieranych od autorów (ang. article-processing charges – APC) jest coraz powszechniej akceptowane, uczelnie wyższe muszą zdawać sobie sprawę z charakteru i finansowych konsekwencji relacji z wydawcami oraz łącznych kosztów publikacji, choćby ze względu na możliwość wykorzystania takich danych w negocjacjach z firmami wydawniczymi. Jest to istotne zwłaszcza w kontekście toczonych obecnie debat i krytyki, związanych z procederem określanym mianem double dipping, czyli czerpaniem przez wydawców zysków za jeden artykuł z dwóch źródeł – od autora / autorów i od czytelników, oraz niechęci dużej części oficyn do ujawniania szczegółów modeli wyceny i zawieranych kontraktów wydawniczych.

W artykule omówiono wyniki sondażu analizującego stopień realizacji w amerykańskich instytucjach edukacyjnych polityki otwartego dostępu. W jego ramach zebrano informacje na temat charakterystyki placówek wspierających obowiązek otwartości, kluczowych strategii opracowywania, implementacji i promocji zasad open access (OA), metodologii rozwoju i elementów wdrażanych procedur, nastawienia naukowców wobec OA, w tym powodów wyboru lub odrzucania takiego modelu, i sposobu reakcji instytucji na wyrażane przez nich obawy.