Babin

Mega czasopisma rozpowszechniane w wolnym dostępie (ang. open access mega-journals – OAMJ), są coraz ważniejszym elementem środowiska komunikacji naukowej. Zazwyczaj są to tytuły o bardzo szerokim zakresie tematycznym, agregujące dużą liczbę publikacji z różnych dyscyplin, a ich model ekonomiczny bazuje na pobieraniu opłat od autorów. Pierwszym wydawnictwem tego typu był PLOS One – w 2015 r. największe czasopismo na świecie, publikujące w tym czasie niemal 27,5 tys. artykułów z zakresu nauk ścisłych, medycyny i technologii, a po jego sukcesie, podobne tytuły zaczęli udostępniać także inni wydawcy. W ciągu ostatnich kilku lat zasady funkcjonowania OAMJ zaczęły wzbudzać nie tylko entuzjazm i nadzieje na zmianę zasad publikowania akademickiego, lecz także liczne kontrowersje, a ich miejsce w systemie naukowych praktyk jest kwestionowane. Wątpliwości budzi m.in. przyjęty system recenzowania, uwzględniający jedynie poprawność merytoryczną, co zdaniem części środowiska naukowego nie gwarantuje odpowiedniej selekcji treści i może grozić publikującym w takich pismach początkującym naukowcom zawodowym „samobójstwem”. Aby lepiej poznać fenomen OAMJ, w artykule przeanalizowano powiązane z nim dyskursy i debaty oraz przybliżono różne, omawiane w piśmiennictwie podejścia do mega czasopism w społeczności akademickiej oraz sposoby ich konceptualizacji.

Jako źródła materiałów do przeglądu wykorzystano bazy Scopus i Web of Science oraz serwis Google Scholar, przeszukując je przy użyciu różnych wariantów terminu „mega czasopisma” oraz nazw znanych OAMJ. Uwzględniono również mniej formalne kanały komunikacji, takie jak szara literatura, blogi, listy dyskusyjne i media społecznościowe oraz stronę Open Access Tracking Project (OATP) do identyfikacji odpowiednich publikacji. Po ich analizie posumowano sposoby i kryteria definiowania OAMJ, przyjmując jako ich główne wyznaczniki skalę, zakres dyscyplinarny, procedury weryfikacyjne i model ekonomiczny. Omówiono następnie stworzoną mapę tematyczną źródeł i scharakteryzowano najważniejsze poruszane zagadnienia i ich wzajemne odniesienia, analizując m.in. związki między selektywnością tytułu, jego reputacją a dochodowością i stabilnością finansową.

Choć liczba publikacji naukowych poświęconych problematyce OAMJ okazała się niewielka (w artykule zreferowano 7 wybranych artykułów), ustalono, że na mniej formalnych forach temat ten jest szczegółowo i chętnie dyskutowany, a debaty dotyczą m.in. trwałości i etyczności tego modelu czasopisma, kwestii standardów wydawniczych, wpływu przyjętych zasad recenzowania na jakość i możliwości wyszukiwania artykułów oraz potencjału OAMJ w zakresie zmian paradygmatu rozwoju literatury naukowej i dystrybucji wyników badań. Podkreślono, że relatywny brak zainteresowania w piśmiennictwie naukowym pogłębioną analizą tego fenomenu utrudnia zrozumienie obecnej pozycji OAMJ na rynku wydawniczym oraz roli jaką mogą odegrać w przyszłości, zaznaczono też, że binarne podejście do tej złożonej problematyki, czyli postrzeganie wpływu mega-czasopism wyłącznie w pozytywnym lub negatywnym świetle nie jest właściwa drogą do formułowania wiążących prognoz.