Babin

Morawska Biblioteka Ziemska w Brnie (MBZ) należy do instytucji odpowiedzialnych za archiwizację i ochronę narodowego zasobu bibliotecznego oraz archiwalnego. Z tym wiąże się szczególnie istotny problem zachowania dokumentów na nośnikach papierowych, wydanych w okresie od drugiej połowy XIX w. aż do schyłku lat 90. XX w. i ulegających degradacji z powodu kwasowości papieru. Żywotność takich dokumentów sięga tylko 150-200 lat, więc cześć z nich już przekroczyła tę czasową granicę, zaś pozostałe się do niej nieuchronnie zbliżają. Do ich ratowania mogą być stosowane różne techniki i technologie odkwaszania i zarazem wzmacniania papieru, w zależności od przyjętego kryterium. Po ich zwięzłym przedstawieniu w artykule skupiono się na odkwaszaniu masowym oraz na podejściu do tego tematu w Czechach.

MBZ zajmuje się od początku XXI w. problematyką strategii i technologii ochrony dokumentów zapisanych na kwaśnym papierze. W przełomowym 2007 r. zdecydowano utworzyć przy MBZ ogólnokrajowe centrum konserwacji i restauracji książek pod roboczą nazwą Techniczne Centrum Bibliotek Czeskiej Republiki, które miało się zajmować odkwaszaniem papieru oraz dezynfekcją dokumentów od strony technicznej, technologicznej i metodycznej. Pierwsze dwa lata poświęcono na prace studyjne i rozpoznanie istniejących technologii. Od 2009 r., w MBZ przygotowywano projekt nazwany Narodowe Centrum Metodyczne Ochrony Dokumentów Bibliotecznych (NCMODB) przy założeniu, iż zostanie dla niego zakupiona licencja na technologię masowego odkwaszania. Do prac nad projektem niebawem dołączyło Archiwum Narodowe (AN). NCMODB miało funkcjonować przy MBZ i oprócz samego odkwaszania miało prowadzić badania oraz świadczyć usługi metodyczne.

Z chwilą przyłączenia się Archiwum Narodowego projekt NCMODB zmodyfikowano i zawężono do odkwaszania dokumentów, co też odbiło się na jego nowej nazwie – Masowe odkwaszanie zbiorów archiwalnych i bibliotecznych w Republice Czeskiej. Przewidziano natomiast utworzenie dwóch ośrodków odkwaszania. Ośrodek przy MBZ miałby się zająć masowym odkwaszaniem zbiorów bibliotecznych (oprawionych i nie oprawionych), zaś AN – zbiorów archiwalnych oraz pojedynczych kart. Podtrzymano założenie nabycia licencji na technologię masowego odkwaszania, takiej samej dla obu ośrodków. AN wyposażono by dodatkowo w technologię odkwaszania i wzmacniania pojedynczych kart.

Rozważano różne sposoby finansowania projektu, którego planowane koszty pierwotnie przekraczały sumę 139 mln koron, w tym na technologię dla MBZ 50 mln i dla AN 54 mln koron. Najpierw próbowano pozyskać środki z europejskich funduszy strukturalnych na lata 2007-2013 (Zintegrowanego Funduszu Operacyjnego, obszar interwencji 5.1, działanie 5.1a – Tworzenie i doskonalenie narodowych ośrodków metodycznych dla wybranych obszarów dziedzictwa kulturowego). Okazało się jednak, iż to źródło finansowania nie uwzględnia środków na wyposażenie, poza tym wymusza pięcioletni okres trwałości [utrzymanie działalności instytucji w takiej samej formie po zakończeniu finansowania projektu]. Zdecydowano się więc skorzystać z mechanizmów finansowych EHP/Norwegii. W tym przypadku środki na projekt byłyby przeznaczone na okres 2012-2015 i jego koszty byłyby obniżone do ok. 110 mln koron – 85% pochodziłoby z EHP/Norwegia, 15% z budżetu państwa. W skutek zmiany sposobu finansowania projektu i zmniejszenia środków na jego realizację powstał trzeci wariant rozwiązania problemu „kwaśnego papieru”, sprowadzający się do powołania tylko jednego, centralnego ośrodka badawczego, technologicznego oraz metodycznego i to przy AN. MBZ pozostałaby partnerem AN, który będzie czuwał nad równomiernym udziałem materiałów bibliotecznych w odkwaszaniu prowadzonym w AN.

Inną ważną sprawą był odpowiedni wybór technologii. Do odkwaszania poszczególnych, nieoprawionych druków wybrano technologię BCP niemieckiej firmy Neschen, zaś dla oprawionych dokumentów ze zbiorów bibliotecznych wybrano uniwersalną technologię masowego odkwaszania Bookkeeper amerykańskiej firmy Preservation Technologies, L.P. W celu bliższego zapoznania się z ww. technologiami odwiedzono Klinikę Papieru Biblioteki Jagiellońskiej oraz Preservation Technologies Iberia, S. L. Bilbao. W Bilbao zastosowano model zakupu usług od firmy komercyjnej, posiadającej własną technologię. Zainteresowano się wówczas opłacalnością takiego rozwiązania w Czechach. Do sprawy powrócono w marcu 2011 r., kiedy MBZ i AN otrzymały ofertę zakupu usług masowego odkwaszania od firmy Centrum für Bücherhaltung GmbH czeskiej spółki Docu Save s.r.o. Firma Docu Save/ZFB zaproponowała zbudowanie w Czechach na własny koszt ośrodka masowego odkwaszania, a następnie świadczenie usług zakontraktowanych min. na 15 lat.

W ostatniej części artykułu opisano technologię BCP firmy Neschen oraz Bookkeeper, a także PaperSave Process firmy ZFB. W podsumowaniu potwierdzono, iż technologie masowego odkwaszania zbiorów stanowią wraz z ich digitalizacją podstawowe filary długookresowej ochrony zbiorów nowszych. Filary te są ze sobą powiązane, gdyż odpowiednia konserwacja zagrożonych dokumentów umożliwi później ich digitalizację. Szersze zastosowanie tych kosztownych technologii na większą skalę jest uwarunkowane kontekstem politycznym, który powoli sprzyja działaniom zapewniającym ochronę i szersze udostępnianie dziedzictwa narodowego.