Babin

Nowoczesne technologie, w tym zautomatyzowane systemy obsługi wypożyczeń, zwrotów i dostarczania dokumentów, w połączeniu z wykorzystaniem elektronicznego monitoringu pozwalają na wprowadzenie w bibliotekach publicznych nowych modeli usług, w tym także pełnej samoobsługi. Pierwsze biblioteki bez personelu powstały w Singapurze (por. BABIN 2004/1/2/28) i na Tajwanie, a od kilku lat filie biblioteczne działające przez określoną cześć godzin bez obecności pracowników otwiera się także w Danii (por. BABIN 2008/1/65), głównie na terenach podmiejskich i wiejskich, pod nazwą otwartych bibliotek (OB). W artykule omówiono duńskie doświadczenia związane z funkcjonowaniem takich placówek, w tym sposoby ich wykorzystania, przeanalizowano też czynniki decydujące o sukcesie lub niepowodzeniu tego typu przedsięwzięć.

Dane do analizy zostały zebrane jesienią 2011 r. przez Duńskie Centrum Bibliotek i Mediów przy użyciu elektronicznego kwestionariusza wysłanego do wszystkich 97 duńskich gmin (za utrzymanie bibliotek publicznych w tym kraju odpowiadają lokalne samorządy; w całym kraju działa ok. 500 punktów bibliotecznych); odpowiedzi uzyskano od 90% ankietowanych. Pytano m.in. o czas powstania, lokalizację i godziny otwarcia OB, statystyki dotyczące wykorzystania ich usług oraz użytkowników. Ustalono, że w 51 okręgach administracyjnych nie prowadzi się samoobsługowych bibliotek, a pozostałych systemach bibliotecznych działa od 1 do 9 takich placówek; łącznie – 81 OB. tworzy się je często w ramach cięć kosztów. Na podstawie wyników ilościowego sondażu, do dalszego badania polegającego na obserwacji danej placówki w godzinach pracy bez personelu, wybrano 15 bibliotek (zarówno tych z grupy o najwyższych i o najniższych wskaźnikach odwiedzin i wypożyczeń); przeprowadzono też wywiady z wybranymi udziałowcami. Autor wykorzystał także dane nt. wizyt (wiek, płeć czytelników, pora dnia) w 8 bibliotekach publicznych, przekazane przez duńską firmę Cordura – dostawcę oprogramowania bibliotecznego.

Z uzyskanych informacji wynika, że tygodniowo badane biblioteki pracują bez personelu średnio 69 godz., a obsługiwane są przez pracowników 20 godzin. W okresach samoobsługowych użytkownicy mogą wejść na teren biblioteki po autoryzacji przez zautomatyzowany system (przesuwając kartę identyfikacyjną lub wprowadzając osobisty kod dostępu) i korzystać z OB niemal w tym samym zakresie, co w pozostałych (wypożyczenia, czytanie czasopism, rezerwacje materiałów bibliotecznych, dostęp do Internetu, używanie pomieszczeń socjalnych), a jedyna fizyczna różnica, to zamknięte pokoje bibliotekarzy. Liczba OB. wzrosła znacząco w latach 2010 i 2011, tworzone były głównie w dzielnicach domów jednorodzinnych, z inicjatywy miejscowych polityków, jako krok w kierunku ochrony i aktywizacji lokalnych społeczności i sposób ograniczenia wydatków budżetowych.

Model OB został uznany za sukces przez duńskie media, polityków, dyrekcję bibliotek i bibliotekarzy (wzrost odwiedzin o 23%, uzyskany częściowo przez wydłużenie godzin otwarcia, wzrost liczby wypożyczeń) i zaakceptowany przez mieszkańców, poprawił też pozycję bibliotek. W badaniu nie zauważono przy tym znaczących korelacji między liczbą wizyt i wypożyczeń w godzinach samoobsługowych i w obecności bibliotekarzy, na podstawie statystyk rocznych wywnioskowano jednak, ze personel jest nadal istotnym czynnikiem wpływającym na wyniki bibliotek. Nie udało się przy tym zebrać wiążących danych na temat charakterystyk typowych użytkowników OB (jedyny pewnik to przewaga kobiet). Strategie przyczyniające się do powodzenia tego typu inicjatyw podzielono na 4 kategorie: metod zapobiegania wandalizmowi, nękaniu i zakłóceniom porządku, tworzenia wizerunku bibliotek jako atrakcyjnych i bezpiecznych miejsc wizyt, aranżacji wnętrz i systemów informacyjnych w sposób przyjazny dla użytkownika i zachęcania do wykorzystywania bibliotek jako miejsc spotkań. Wszystkie wymagają odpowiedniego planowania, jak i stałego nadzoru ze strony lokalnych systemów bibliotecznych.

Uwagę zwraca niemal całkowity brak zarejestrowanych przypadków wandalizmu i zachowań destrukcyjnych w czasie samoobsługowych okresów otwarcia OB, co można tłumaczyć wykorzystując różne ramy teoretyczne, m.in. przez odwołania do wysokich w Danii wskaźników kapitału społecznego, teorii zarządzania usługami czy hierarchii potrzeb Maslowa. Wg autora, koncepcja OB. stanowi niewątpliwie pełen wyzwań obszar dla dalszych badań i wymaga analiz w różnych kontekstach, gdyż duńskie doświadczenia zainspirują z pewnością decydentów i środowiska biblioteczne w innych krajach.