Babin

W artykule, na podstawie przeglądu literatury przedmiotu, omówiono wady i ograniczenia obecnego systemu produkcji i finansowania czasopism naukowych oraz bariery dla rozwoju modelu open access związane m.in. z uzależnieniem oceny wpływu prac naukowych od wskaźnika siły oddziaływania (IF: impact factor) ustalanego na podstawie indeksu koncernu wydawniczego Thomson Reuters. Przedyskutowano też szanse przejścia środowiska naukowego na publikowanie w otwartym dostępie i możliwe mechanizmy finansowania takiego modelu; przedstawiono także analizy i dane ekonomiczne w skali makro ilustrujące kluczowe czynniki, od których może zależeć sukces takiej transformacji oraz związane z nią, potencjalne oszczędności i korzyści dla bibliotek.

Rynek czasopism naukowych utrzymywany jest głównie z budżetów bibliotek akademickich (wg danych RIN instytucje te prenumerują ponad 73% wszystkich wydawanych tytułów; wg STM, 80-90% z rocznych zysków producentów recenzowanych czasopism naukowych sprzedawanych w Stanach Zjednoczonych pochodzi z bibliotecznych subskrypcji), a wraz ze wzrostem dostępności mediów elektronicznych, rozmywający się podział na wydawców i użytkowników informacji naukowej podtrzymywany jest sztucznie przy pomocy środków administracyjnych (model awansu akademickiego zależny od liczby publikacji w prestiżowych, komercyjnych czasopismach, ocenianych wg kryterium IF) i ekonomicznych (windowanie cen czasopism). Sytuacja ta jest niekorzystna zarówno dla autorów (statystycznie, liczba cytowań i oddziaływanie prac naukowych wzrasta po umieszczeniu ich w domenie publicznej), jak i szkół wyższych i bibliotek (rosnące koszty dostępu do wyników badań, coraz większy rozdźwięk między prestiżem czasopism a ich jakością), autorka postuluje więc przejście środowiska akademickiego na model publikowania i rozpowszechniania dorobku naukowego w otwartym dostępie, czyli na system który miałby odpowiadać nie tyle potrzebom inwestorów związanym z osiąganiem coraz większych zysków, co informacyjnym potrzebom naukowców i ogółu społeczeństwa, w tym interesom lokalnych społeczności. Jako że uniwersytety i, w mniejszym stopniu, instytucje badawcze są od lat zarówno producentami, jak i konsumentami czasopism naukowych, zmiana, w skali globalnej, ekonomicznego modelu komunikacji naukowej z popytu (subskrypcje) na podaż (usługi wydawnicze lub produkcja czasopism) wydaje się z jej punktu widzenia całkowicie realna, a środki, jakimi dysponują biblioteki akademickie, przeznaczane obecnie na subskrypcje, plus ewentualne zyski z dodatkowych, płatnych usług, powinny wystarczyć na finansowanie otwartego systemu publikowania naukowego, w tym na redystrybucję części budżetu na publikację książek naukowych.

Istnieją dwa podstawowe modele (oraz ich poszczególne wariacje) umożliwiające efektywne dokonanie tej zmiany i zapewnienie stabilnych ekonomicznych podstaw nowego systemu. Jeden z nich zakłada przejęcie produkcji wydawniczej przez biblioteki i uczelnie (tworzenie własnych platform publikacji), drugi – płacenie za takie usługi (opłaty za koszty publikacji artykułów open access); w obu przypadkach najbardziej opłacalne byłoby dość radykalne odejście od formatu drukowanego. W tekście omówiono poszczególne elementy potrzebne do zapewnienia przystępności ekonomicznej różnych opcji publikowania naukowego oraz globalnych kosztów omawianych transformacji, a także oszczędności, jakie mogą one przynieść bibliotekom. Przybliżono również realizowane już, bazujące na współpracy projekty wpierające publikowanie w otwartym dostępie (m.in. kanadyjski Synergies Project (inicjatywa wydawnictw bibliotecznych i uniwersyteckich), arXiv.org, SCOAP (konsorcjum wydawnicze wykorzystujące środki przekierowane z subskrypcji), OAPEN i in.) oraz wyzwania związane z przejściem na model ekonomiczny bazujący na produkcji.