Babin

W artykule dokonano szerokiego przeglądu stanu, głównych tendencji rozwojowych i niedostatków i osiągnięć czeskiego bibliotekarstwa po roku 1989. Zmiany społeczno-polityczne negatywnie odbiły się zwłaszcza na sieci bibliotek ekonomicznych i technicznych – ich liczba zmniejszyła się aż o 77% (z 653 w roku 1991 do 158 w 1997) oraz bibliotek szpitalnych (z 239 w roku 1993 do 94 w 2012). Związane to było z prywatyzacją i likwidacją przedsiębiorstw oraz przejściem na ekonomię rynkową. Wzrost cen książek, zmiana sposobu finansowania bibliotek, zmiany administracyjne i przemiany społeczne spowodowały też znaczący spadek liczby czytelników i wypożyczeń w bibliotekach publicznych.

Obecnie korzysta z nich ok. 15% ludności. W artykule szczegółowo przedstawiono między innym: 1) obowiązujące w Czechach prawo biblioteczne. Funkcjonowanie bibliotek w Czechach regulowały 3 ustawy z 1919, 1959 i 2001 roku. Pierwsza, m.in. nakazywała otwarcie w ciągu 2 lat w każdym mieście biblioteki publicznej, druga zatwierdziła kontrolowany odgórnie, scentralizowany, resortowy system biblioteczny, trzecia m.in. uregulowała kwestie finansowania bibliotek, egzemplarza obowiązkowego, odpłatności za niektóre usługi, prawa autorskiego, dostępu do informacji licencjonowanej; 2) rolę Ministerstwa Kultury. Ministerstwo m.in. finansuje utrzymanie Biblioteki Narodowej Republiki Czeskiej (BNRCz), Bibliotekę Moraw w Brnie, Bibliotekę i Wydawnictwo dla Niewidomych oraz liczne programy katalogowania i digitalizacji zbiorów, współtworzy ramy prawne dla funkcjonowania bibliotekarstwa, opracowuje zalecenia metodyczne i wytyczne dla bibliotek, wspiera badania naukowe i współpracę międzynarodową; 3) zatwierdzony przez rząd w 2000 r. program państwowej polityki informacyjnej, powiązany z komputeryzacją bibliotek. Obejmował on m.in. szkolenie komputerowe bibliotekarzy, tworzenie bibliotecznych ośrodków informacji, digitalizację i mikrofilmowanie zbiorów, retrokonwersję katalogów BNRCz, stworzenia krajowego katalogu centralnego, digitalizację zabytków piśmiennictwa w ramach programu „Pamięć Świata”, digitalizację dokumentów na kwaśnym papierze (Kramerius), dostęp do licencjonowanych zagranicznych baz danych. Liczne biblioteki zostały podłączone do Internetu – w 2013 r. już 2500 bibliotek publicznych dysponowało szybkim łączem; 4) zbiory biblioteczne. Biblioteki czeskie przeszły szereg czystek: w czasie okupacji hitlerowskiej usuwano z nich piśmiennictwo czeskie, po wojnie – niemieckie i niezgodne z panującą ideologią. W latach 1948-1989 działała cenzura wydawnicza, biblioteki nie mogły też nabywać publikacji zagranicznych. Z kolei po 1989 r. gromadzenie ograniczały: brak funduszy, drożyzna (VAT na książki wzrósł z 5% do 21%), kryzys ekonomiczny państwa; 5) rozwój automatyzacji procesów bibliotecznych. W 1989 r. tylko 7 bibliotek posiadało zintegrowane systemy biblioteczne, a w 1997 r. Fundacja Mellona przekazała 1, 1 mln USD na utworzenie Czesko-Słowackiej Sieci Bibliotecznej CASLIN. Obecnie liczne biblioteki zaimplementowały zintegrowane systemy biblioteczne, najczęściej LANius (3144 instalacji), następnie KPsys (630) i Aleph 500 (133); 6) wyniki retrokonwersji katalogów. Przyjęto technologię RETROKON bazującą na OCR/ICR. Od 1995 r. zeskanowano ponad 10 mln kart katalogowych, z czego prawie 2 mln przekonwertowano na czytelny maszynowo, znormalizowany format. Zbiorczy katalog centralny liczy obecnie ponad 5,2 mln rekordów, a w jego opracowaniu uczestniczy 400 bibliotek. Opisy bibliograficzne sporządzane są w formacie MARC 21 zgodnie z normą AACR2. W 2002 r. utworzono też Ujednoliconą Bramkę Informacyjną (Uniform Information Gateway – UIG). Ten narodowy portal zapewnia bezpłatny dostęp do 155 baz danych, a zarejestrowanym użytkownikom również do zasobów licencjonowanych; 7) osiągnięcia w zakresie digitalizacji zbiorów. Objęto nią w pierwszym rzędzie zabytki piśmiennictwa, rękopisy i zbiory 19-wieczne na kwaśnym papierze (w 2012 r. zdigitalizowano 12,3 mln stron). Przewiduje się digitalizację znacznej części wszystkich bohemików. Zbiory cyfrowe dostępne są online przez główne portale europejskie; 8) budownictwo biblioteczne. Po wojnie, do 1989 r. zbudowano tylko 4 nowe biblioteki, a istniejące na ogół zajmowały niewielką powierzchnię i miały ubogie wyposażenie. Z powodu braku półek wszędzie zalegały sterty książek. Zasadnicze zmiany nastąpiły dopiero w ostatnim dwudziestoleciu – zbudowano setki bibliotek, przeprowadzono renowację wielu starych, wyposażono biblioteki w nową technologię; 9) zawód bibliotekarza. Bibliotekarzy kształcą 3 uniwersytety oraz średnie pomaturalne szkoły zawodowe: 63% zatrudnionych ma maturę, 37% — wyższe wykształcenie. Zawód jest sfeminizowany (tylko 12% mężczyzn) i nie mobilny (połowa bibliotekarzy pracuje w jednej placówce ponad 10 lat). Przeważają kobiety w średnim wieku – 10% zatrudnionych ukończyło 60 lat, a 12% nie ma 30 lat; 10) stowarzyszenia biblioteczne. W Czechach stowarzyszenia biblioteczne powstały dopiero po 1990 roku. Obecnie funkcjonują 3 organizacje: Stowarzyszenie Bibliotekarzy i Pracowników Informacji Republiki Czeskiej (SKIP), Stowarzyszenie Bibliotek Republiki Czech (SDRUK) oraz Stowarzyszenie Bibliotek Uniwersyteckich Czech. Przedstawiono główne cele i funkcje każdej z tych organizacji.