Babin

W artykule omówiono wyniki sondażu analizującego stopień realizacji w amerykańskich instytucjach edukacyjnych polityki otwartego dostępu. W jego ramach zebrano informacje na temat charakterystyki placówek wspierających obowiązek otwartości, kluczowych strategii opracowywania, implementacji i promocji zasad open access (OA), metodologii rozwoju i elementów wdrażanych procedur, nastawienia naukowców wobec OA, w tym powodów wyboru lub odrzucania takiego modelu, i sposobu reakcji instytucji na wyrażane przez nich obawy.

Ważny krok w kierunku popularyzacji idei otwartej nauki w Ameryce Północnej podjął w 2008 r. Narodowy Instytut Zdrowia (National Institutes of Health – NIH) wprowadzając zatwierdzony później ustawowo regulamin (por. BABIN 2005/3/213), nakładający obowiązek umieszczania wszystkich badań finansowanych przez NIH w publicznie dostępnej bazie PubMed, w ciągu 12 miesięcy od daty ich publikacji. W tym samym roku, College of Liberal Arts and Sciences Uniwersytetu Harvarda stał się pierwszą instytucją na północnoamerykańskim kontynencie, która wprowadziła otwarty mandat zakładający udostępnianie wszystkich prac badawczych wydziału, do użytku niekomercyjnego, w harwardzkim repozytorium instytucjonalnym. W 2013 r., na mocy rozporządzenia wykonawczego Biura Białego Domu ds. Polityki w dziedzinie Nauki i Technologii, podobne zasady przyjęto w większości głównych, federalnych agencji finansujących badania naukowe. Na poziomie stanowym, plany zapewnienia publicznego dostępu do badań finansowanych z pieniędzy podatników opracowano lub wdrożono w Kalifornii, Illinois i stanie Nowy Jork. W międzyczasie, podobne kroki na poziomie uczelni, wydziałów lub college’ów podjęło niemal 60 instytucji edukacyjnych.

Składający się z pięciu serii pytań kwestionariusz, mający sprawdzić stan prac nad wprowadzaniem polityki OA w sektorze szkolnictwa wyższego, opracowano na platformie Qualtrics, a jego projekt i zawartość oddano do oceny ekspertom OA. Rozesłano go za pośrednictwem systemów list dyskusyjnych w sierpniu 2014 r.; otrzymano odpowiedzi od przedstawicieli 51 uczelni ze Stanów Zjednoczonych i Kanady. Respondenci reprezentowali instytucje różnej wielkości, o różnych profilach (65% uczelni publicznych i 35% prywatnych) i poziomie dofinansowania (ponad połowa z nich otrzymywała na badania ze środków federalnych co najmniej 100 mln USD, 24% – 500 mln USD lub więcej). Z zebranych informacji wynika m.in., że badane placówki można podzielić na 3 grupy: instytucji, które realizują już politykę otwartości (łącznie 40 uniwersytetów), są w trakcie procesu jej wdrażania (9) oraz tych, w których planów OA nie udało się zrealizować (2). W pierwszej grupie, najpopularniejszym typem polityki OA (50% badanych) okazał się model harwardzki zakładający automatyczne przyznanie instytucji niewyłącznej licencji na dystrybucję artykułów jej pracowników oraz wymóg ich deponowania w otwartym repozytorium, i dopuszczający jednocześnie możliwość zwolnienia autorów, w uzasadnionych pisemnie przypadkach, z obowiązku udostępnienia publikacji w sposób otwarty. Kolejnym – ogólne oświadczenie zachęcające pracowników naukowych do publikowania swoich przyszłych prac na platformach OA. 23% uczelni wybrało modele mieszane (z których połowę stanowił również model harwardzki).

Ustalono również, że najczęściej wybierana procedura akceptacji nowych zasad, zarówno na poziomie całej uczelni jak i jej poszczególnych części, to głosowanie prowadzone wśród wszystkich członków społeczności naukowej. Główne powody wyboru publikacji w OA, to możliwość zachowania przez autorów większej części praw do ich własnych prac niż w przypadku umów z wydawcami, lepsza promocja i możliwość szerszego wykorzystania dorobku naukowego i zapewnienie obywatelom bezpłatnego dostępu do wyników badań finansowanych ze środków publicznych. W zdecydowanej większości instytucji (73% z 1. grupy i 78% z 2. grupy), zasady OA obowiązują wszystkich związanych z nimi autorów. Na uczelniach koncentrujących się na polityce otwartości na poziomie wydziałowym, jednostkami w których zazwyczaj ją inicjowano, opracowywano i wprowadzano okazały się biblioteki (63% z 1. grupy i 100% z 2.). Bibliotekarzy wymieniano także jako kluczowe postacie wspierające proces planowania i implementacji OA we wszystkich typach uczelni, wskazywano również na partnerstwo między bibliotekami a środowiskiem naukowym jako istotny element promocji polityki instytucji przed oddaniem jej pod głosowanie.

W podsumowaniu, na podstawie zebranych opinii respondentów, przeanalizowano najważniejsze czynniki mogące decydować o powodzeniu inicjatyw otwartego dostępu na uczelniach wyższych. Uznano, że wyniki sondażu mogą być przydatne przy formułowaniu strategicznych decyzji podejmowanych przez inne instytucje rozważające wprowadzanie modelu otwartego dostępu, wskazują też na kluczową rolą, jaką mogą odgrywać biblioteki szkół wyższych przy opracowywaniu i wprowadzaniu zasad OA. Zaznaczono również potrzebę prowadzenia dalszych badań sprawdzających oddziaływanie i efekty wprowadzanej polityki dostępności.