Babin

Ze względu na szybki wzrost cen czasopism i książek naukowych oraz subskrypcji baz danych, coraz więcej bibliotek i organizacji bibliotecznych optuje za otwartym dostępem do tych materiałów, wiele z nich tworzy też uczelniane repozytoria, do których pracownicy naukowi mogą przesyłać pełnotekstowe artykuły, udostępniając je publicznie członkom własnych jednostek naukowych oraz odbiorcom na całym świecie. Z badań wynika, że społeczność akademicka preferuje model open access, gdyż przyśpiesza on popularyzację wyników badań i podnosi statystyki wykorzystania, prowadzenie instytucjonalnych repozytoriów (IR) wiąże się jednak z koniecznością regulacji kwestii praw autorskich (PA) i własności publikowanych materiałów. W artykule przeanalizowano, jak biblioteki odpowiedzialne za budowę IR radzą sobie z tymi wyzwaniami i jakie praktyki stosuje się obecnie przy uzyskiwaniu zezwoleń na rozpowszechnianie publikacji w otwartym dostępie.

W ramach badania autorki dokonały przeglądu literatury przedmiotu by zidentyfikować i rozpatrzyć podobne prace na temat pozwoleń na udostępnianie zastrzeżonych utworów i podejść do równoważenia interesów posiadaczy praw oraz instytucji finansujących naukę, jednostek badawczych, twórców i użytkowników. Następnie, przejrzały regulaminy dotyczące PA na stronach 100 IR i archiwów wybranych losowo z 503 baz zlokalizowanych w ROAR (Registry of Open Access Repositories) i OpenDOAR (Directory of Open Access Repositories). Analizę ograniczono do repozytoriów i archiwów uczelni ze Stanów Zjednoczonych. Sprawdzano, czy platformy te nakładają związane z PA ograniczenia na wykorzystanie treści, czy zapewniają autorom instrukcje dotyczące PA i procedur deponowania prac, w jaki sposób biblioteki podchodzą do umów z wydawcami i PA, by zapewnić otwarty dostęp, oraz kto jest odpowiedzialny za zdobywanie od właścicieli praw pozwoleń na deponowanie artykułów w otwartych IR.

Ustalono m.in., że 65% baz z próby można uznać za w pełni otwarte (akceptują wyłącznie publikacje, których autorzy posiadają PA lub mogą przedstawić pisemną zgodę wydawcy na ich umieszczenie w IR). 77% stron oferuje informacje nt. PA i zasad przesyłania publikacji (wzrost z 50% w 2009 r.), jednak tylko 17 platform informuje swoich odbiorców o typach licencji na użytkowanie znajdujących się na nich treści, być może ze względu na to, że większość badanych IR i archiwów działa w modelu pełnego otwartego dostępu, bez nakładanych ograniczeń na wykorzystanie udostępnianych materiałów. Jeśli chodzi o odpowiedzialność za unormowanie kwestii PA, większość bibliotek (53%) składa obowiązek uzyskania zezwoleń od wydawców na barki autorów, 13% – pomaga naukowcom, sprawdzając politykę domów wydawniczych w tym zakresie, 10% zdobywa prawa do udostępniania artykułów w IR w imieniu ich twórców, 5% – zawiera własne umowy z wydawcami. W zakończeniu artykułu podsumowano postępy związane z poszerzaniem przez biblioteki powszechnego dostępu do produkcji naukowej, omówiono też bariery utrudniające ten proces. Zaznaczono przy tym, że nie ma jednej prostej drogi do zapewnienia otwartego dostępu do możliwie dużej liczby publikacji. Zwiększenie akceptacji środowiska naukowego dla otwartych IR zależeć może jednak w dużej mierze od proaktywnego stanowiska bibliotek i ich zaangażowania w rozwiązywanie kwestii prawnych, zarządzanie licencjami i negocjacje z wydawcami.