Babin

Ze względu na coraz większą liczbę publikacji naukowych wydawanych w formie elektronicznej, biblioteki szkół wyższych zaczynają kwestionować wartość dodaną oferty w postaci zbiorów w wolnym dostępie (WD) oraz ich przyszłe znaczenie w przestrzeni bibliotecznej. Zajmowane przez nie miejsca przekształca się w wielu instytucjach (zwłaszcza tych o profilu technicznym) w strefy nauki, zastępując półki na książki wyposażeniem umożliwiającym indywidualną i grupową pracę online oraz przenosząc zbiory drukowane do magazynów i bibliotek składowych. W wielu bibliotekach regały z książkami zajmują jednak nadal istotną część publicznie dostępnej powierzchni i cieszą się zainteresowaniem studentów i kadry naukowej, z badań wynika też, że obecność książek pozytywnie wpływa na komfort i efekty uczenia się studentów i stymuluje zainteresowanie literaturą; jest też traktowana jako ważny element atmosfery w bibliotekach. Aby określić ewolucję roli otwartych półek w tych placówkach, w perspektywie kolejnych 10 lat, w Bibliotece Uniwersytetu w Utrechcie (BUU) przeprowadzono studium przypadku, koncentrujące się na dwóch głównych lokalizacjach BUU z wolnym dostępem: Bibliotece Uniwersyteckiej Uithof i Bibliotece Uniwersyteckiej City Centre. Celem autorów było także zachęcenie bibliotekarzy do przemyślenia, w jaki sposób można wzmocnić funkcje takich miejsc w ich instytucjach i zwiększyć ich przydatność dla użytkowników.

W badaniu wykorzystano dane z systemów rejestracji z lat 2005–2016, statystyki wypożyczeń (uwzględniono tytuły wydane po 1900 r.) oraz wywiady z dostawcami i wydawcami, ustalając na ich podstawie trendy wydawnicze i te związane z gromadzeniem w formie papierowej i cyfrowej, oraz prognozując popularność obu formatów w 2025 r. Przeanalizowano także dane pozyskane w papierowych i elektronicznych sondażach przeprowadzonych w 3 grupach użytkowników (studentów kierunków licencjackich, magisterskich i pracowników naukowych), sprawdzając wzory korzystania ze zbiorów, tym regałów WD przez adeptów i specjalistów z różnych dziedzin – łącznie zebrano odpowiedzi od 831 respondentów.

Wyniki dokonanych analiz i przeglądu literatury przedmiotu wskazują na prawdopodobny spadek rozmiaru zbiorów WD w większości z dyscyplin wiedzy poza humanistyką – obecnie, zbiory materiałów z tej dziedziny stanowią ponad 50% pozycji udostępnianych w WD. Jednocześnie, co najmniej połowa nowo ukazujących się tytułów naukowych nie jest (i może nie być) dostępna w formie cyfrowej – problem ten dotyczy zwłaszcza niszowych dziedzin badawczych, a skala w jakiej rynek ebooków będzie się rozwijał, jest wg wydawców trudna do przewidzenia, żaden z nich nie sądzi też, że branża przejdzie wyłącznie na format cyfrowy. Z perspektywy bibliotecznej również trudno prognozować, czy format ten będzie dobrą alternatywą dla drukowanych wydań, jeśli ceny e-książek odpowiednio nie spadną.

Ustalono także, że duża część studentów i pracowników naukowych przychodzi do biblioteki by korzystać z materiałów w WD, a nie by znaleźć ciche miejsce do pracy i nauki. Mimo, że od 2014 r. BUU przeznacza na zakup publikacji cyfrowych i baz danych ponad 90% budżetu na gromadzenie, a między 2007 i 2016 r. zredukowano o połowę liczbę nabywanych wydawnictw zwartych, regały WD cieszą się nadal zainteresowaniem użytkowników (najczęściej – pracowników naukowych, najrzadziej – studentów kierunków licencjackich). Według autorów, w 2025 r. będą nadal pełniły ważną rolę w zapewnianiu dostępu do tych publikacji, które są preferowane przez odbiorców w tradycyjnej, drukowanej wersji (w BUU, podobnie jak w innych bibliotekach, zdecydowaną większość takich pozycji stanowią publikacje z zakresu nauk humanistycznych). Zaznaczono jednocześnie, że w strefach WD nie należy koncentrować się wyłącznie na papierowych wydawnictwach, lecz również na pozycjach cyfrowych, gdyż większość zbiorów bibliotecznych będzie miała charakter hybrydowy – podejście takie zwiększy w przyszłości wartość przestrzeni bibliotecznej jako miejsca zapewniającego dostęp do hybrydowych kolekcji i stanowiącego inspirujące miejsce do pracy naukowej.