Babin

W ciągu ostatnich kilkunastu lat sposób postrzegania funkcji i zadań bibliotek publicznych zmienił się znacząco, a kierunek ich rozwoju dobrze obrazują slogany takie jak from collection to connection (od gromadzenia do łączenia) Duńskiej Agencji ds. Bibliotek, czy from collection to creation (od gromadzenia do tworzenia) Stowarzyszenia Amerykańskich Bibliotek (ALA). Wskazują one, że w nowym modelu biblioteki publicznej, określanym przez krytyków hasła „biblioteka 2.0” mianem biblioteki partycypacyjnej (zob. babin.bn.org.pl/?p=1534), użytkowników bibliotek traktuje się nie tylko jako wypożyczających lecz jako aktywnych uczestników i współtwórców oferty bibliotecznej a przestrzeń biblioteczną – jako miejsce łączące innowację i zaangażowanie odbiorców, i zapewniające dostęp do różnego typu zorientowanych na użytkownika wydarzeń kulturalnych, twórczych i edukacyjnych. Autor postanowił przeanalizować teoretyczne i praktyczne aspekty udziału czytelników w pracach bibliotek publicznych z perspektywy przemian zachodzących w krajach skandynawskich. Interesowało go zwłaszcza ustalenie, w jaki sposób można scharakteryzować ich uczestnictwo, dlaczego biblioteki powinny angażować się w taką współprace i jakie typy partycypacji można zidentyfikować w tych placówkach.

Choć termin biblioteka partycypacyjna (inaczej: uczestnicząca, obywatelska) nie jest zbyt rozpowszechniony w środowisku bibliotecznym, uznano, że na potrzeby badania jest on bardziej odpowiedni niż „biblioteka 2.0”, gdyż uczestnictwo użytkowników nie wiąże się wyłącznie z kontekstem cyfrowym i używaniem w bibliotekach narzędzi sieci 2.0 lecz również z działaniami w przestrzeni fizycznej, dotyczącymi także podstawowych funkcji bibliotek. Ponieważ w bibliotekoznawstwie brakuje teoretycznych podstaw do analizy partycypacji w bibliotekach publicznych, w artykule odwołano się do prac badawczych na temat kultury uczestnictwa z dwóch innych dziedzin – medioznawstwa i muzealnictwa. W proponowanym ujęciu, wyznacznikiem partycypacji jest branie udziału, bycie częścią, a za partycypacyjną instytucję kultury uznaje się miejsce, w którym goście mogą wnosić własne pomysły, dzielić się treściami, oraz kontaktować z innymi ludźmi, by wspólnie komentować oraz ponownie wykorzystywać idee, formy wyrazu i obiekty oglądane i kreowane w trakcie odwiedzin. To także miejsca, w których dominującą formą komunikacji jest dialog, a użytkownik jest nie tyle klientem, co partnerem współpracującym z personelem przy realizacji zadań biblioteki, organizacji wydarzeń i wprowadzaniu nowych rozwiązań.

Powody angażowania użytkowników w działalność bibliotek rozpatrzono z trzech perspektyw: instytucjonalnej, indywidualnej i społecznej. Z pierwszego punktu widzenia, partycypacyjny paradygmat traktowany jest jako ratunek dla bibliotek zagrożonych coraz silniejszą konkurencją ze strony komercyjnych dostawców cyfrowych treści i usług informacyjnych, a punktem odniesienia dla rozwoju obywatelskich bibliotek jest duński model biblioteki czterech przestrzeni (zob. babin.bn.org.pl/?p=1627), z których każda stanowi płaszczyznę dla partycypacji. Z drugiej perspektywy – modele partycypacji postrzega się jako wychodzenie naprzeciw potrzebom użytkowników, a z trzeciej – jako spoiwo łączące lokalne społeczności oraz warunek zwiększenia społecznej użyteczności placówek bibliotecznych przez kształtowanie odbiorcy, pełnienie funkcji katalizatora dla kulturowej różnorodności oraz rozwój konkurencyjnych zasobów.

Wśród możliwych form aktywnego uczestnictwa w działalności bibliotek wymieniono (i zilustrowano konkretnymi przykładami) udział w programach wolontariackich, interaktywnych wystawach i formach komunikacji, warsztatach (np. makerspace, hackerspace), ko-kreacji kulturowych artefaktów, które można włączyć do zbiorów bibliotek (przykład: sieci szwedzkich i duńskich Demotek), rozwoju innowacji sterowanych przez użytkowników i klubach książki prowadzonych przez czytelników. W podsumowaniu zaznaczono, że choć partycypacja jest obecnie modnym hasłem, w kontekście bibliotek publicznych modelu tego nie należy traktować bezkrytycznie. Warto przeanalizować, czy dla tych instytucji wykonalne jest jego wdrażanie przy ograniczanych budżetach na działalność i czy wkład użytkowników można traktować jako nowy zasób w czasach cięć finansowych, czy też jako dodatkowe obciążenie dla bibliotekarzy. Istotne jest również zorganizowanie działań angażujących użytkowników w taki sposób, by nie kolidowały z tradycyjnymi funkcjami biblioteki (np. przez wydzielanie stref cichych i głośnych) oraz rozważenie, czy argumenty na rzecz angażowania użytkowników będą nadal aktualne w przyszłości i czy działania w tym kierunku naprawdę pomogą zdobyć nowych odbiorców, kreować różnorodność i wspierać lokalną gospodarkę.