Babin

Coroczny wzrost kosztów prenumeraty czasopism naukowych, zwłaszcza z zakresu nauk ścisłych, technologii i medycyny (science, technology, medicine – STM) jest kwestią bardzo kontrowersyjną i spotyka się z dużą krytyką ze strony środowiska naukowego i bibliotecznego, gdyż sytuacja ta wpływa znacząco na dalsze uszczuplanie ograniczonych budżetów bibliotek i na sytuację naukowców. W piśmiennictwie analizuje się, przy użyciu matematycznych obliczeń i badań empirycznych, różne czynniki mogące wpływać na wysokość cen czasopism STM. Dla bibliotekarzy jest rzeczą niemal oczywistą, że najwięksi komercyjni dostawcy treści wykorzystują dominującą pozycję na rynku do narzucania nieadekwatnie wysokich opłat i niekorzystnych modeli użytkowania (takich jak opłaty za dostęp, a nie za własność). Przekonanie to potwierdzają wyniki części przeprowadzonych dotychczas prac badawczych, niektórzy specjaliści argumentują jednak, że „kryzys czasopism” nie jest winą wydawców, lecz uczelni, kultury naukowej (uzależnianie kariery od publikacji w prestiżowych, tradycyjnych tytułach) bądź uwarunkować ekonomicznych. Aby zdobyć niepodważalne dowody mogące rozstrzygnąć tę debatę i pomóc bibliotekom w wypracowaniu skutecznych rozstrzygnięć, autorzy przeprowadzili badanie na największej jak dotąd próbie tytułów, z wykorzystaniem półlogarytmicznego modelu ekonometrycznego – sprawdzonej metodologi (m.in. Liu, 2005, 2011), uznanej za najbardziej efektywną w tym przypadku, oraz analizy regresji w odniesieniu do poszczególnych dyscyplin STM.

W próbie badawczej znalazło się 4250 czasopism. Bazując na niej, testowano 7 hipotez. Założono, że na cenę czasopism pozytywny wpływ mają: wiek czasopisma, wskaźnik Impact Factor i liczba numerów w roku. Przyjęto również, że: i) komercyjni wydawcy, ze względu na cel swojej działalności, czyli osiąganie maksymalnych zysków, narzucają wyższe ceny niż ośrodki wydawnicze uczelni, stowarzyszeń naukowych, centrów edukacyjnych i fundacji non-profit, ii) tytuły wydawane w Wielkiej Brytanii są droższe od publikowanych w wielu innych krajach, iii) obecność reklam obniża koszty publikacji, a tym samym cenę czasopism, iv) elementy graficzne, takie jak wykresy, fotografie, tabele, ze względu na nakłady czasu i pracy, podwyższają koszty produkcji, a tym samym koszty zakupu.

Przy pomocy wielowariancyjnych, półlogarytmicznych równań regresyjnych sprawdzano zależności między zmienną zależną i powyższymi zmiennymi niezależnymi (stałymi i binarnymi). Dane na ich temat uzyskano z JCR i UlrichsWeb Global Serials Directory. Korzystano również z informacji na stronach czasopism, by ustalić ich obszary dziedzinowe i zweryfikować zebrane dane. Zidentyfikowano 15 dyscyplin w obrębie STM, prezentując w tabelach wyniki analizy regresji dla każdej z nich. Ustalono znaczące zależności statystyczne między zmiennymi we wszystkich obszarach przedmiotowych; potwierdzono 5 przyjętych hipotez, w tym przede wszystkim narzucanie przez wydawców zbyt wysokich cen – wyższych średnio o 102% od ofert organizacji non-profit (najwyższą różnicę zanotowano w przypadku publikacji z zakresu nauk chemicznych – o 201%; najniższą – nauk matematycznych – 46%). Kolejne wyniki to: stwierdzenie różnic cen między tytułami wydawanymi w UK i pozostałych krajach (wyższe średnio o 71,90%), publikującymi reklamy (o 30%) i mającymi więcej numerów w skali roku. Nie potwierdzono wpływu miary oddziaływania (IF) oraz obecności elementów graficznych na cenę czasopism z próby.

We wnioskach podkreślono, że obecna sytuacja na rynku czasopism jest wysoce wątpliwa etycznie, gdyż dziesiątki tysięcy pracowników naukowych opłacanych przez swoje uczelnie (i podatników) świadczy darmową pracę na rzecz komercyjnych wydawców, dostarczając im wyniki swoich prac badawczych do publikacji. Prace te, kompilowane przy minimalnych kosztach, są następnie sprzedawane z powrotem uniwersytetom za maksymalną cenę, a czynniki takie jak częstotliwość publikacji, czy miejsce wydania mogą pomóc przewidzieć wzrost cen, lecz nie uzasadniają jego skali. Bibliotekarze, naukowcy i zarządy uczelni powinni więc skupić swoje działania na szukaniu bardziej otwartych, wydajnych, skutecznych i innowacyjnych metod upowszechniania wyników badań i poprawy komunikacji naukowej, a w szczególności – publikacji czasopism naukowych. Wskazano też na wady dotychczasowych rozwiązań, mających obniżyć nakłady bibliotek na udostępnianie tych wydawnictw, takie jak big deals, czyli umowy na pakiety czasopism (zob. BABIN [1], [2], [3]) uniemożliwiających elastyczne dopasowywanie oferty bibliotek do zmian orientacji badawczej szkół wyższych i programów nauczania (dzięki poufności kontraktów możliwe jest dodatkowo narzucanie dobrze finansowanym uniwersytetom znacznie wyższych cen, niż w przypadku małych uczelni). Zaznaczono również, że kolejnym źródłem dochodów dla koncernów wydawniczych (i kosztów dla uczelni) są opłaty za publikację artykułu (APC – article processing charges) w systemach otwartego dostępu. Dalsze badania należy więc koncentrować na analizie marginesu zysku z tytułu APC na dużych próbach tytułów, obejmujących wszystkie dziedziny STM, co pozwoliłoby bibliotekarzom akademickim na uzyskanie informacji przydatnych przy negocjacjach i podejmowaniu racjonalnych decyzji istotnych dla wydziałów specjalizujących się w tych dyscyplinach.