Babin

W szybko ewoluującym krajobrazie informacyjnym, zbiory specjalne mają wypełniać luki coraz bardziej ujednoliconych, zbiorów głównych bibliotek szkół wyższych, a unikalność specjalnych i dziedzinowych kolekcji stanowi o roli i znaczeniu tych instytucji w środowisku naukowym i zapewnia możliwość świadczenia usług tworzących wartość dodaną. Udostępnianie unikatowych materiałów wiąże się jednak z wieloma wyzwaniami, gdyż bibliotekarze muszą z jednej strony dbać o ich ochronę i zabezpieczenia dla przyszłych pokoleń, a z drugiej o możliwość ich rozpowszechniania w chwili obecnej. Oba te cele można zdaniem autorki osiągnąć dzięki wspieraniu rozwoju otwartego dostępu, standardów metadanych i współpracy, budując skoncentrowany na użytkowniku program poprawy dostępności i wykorzystania takich zasobów, mającą ułatwić realizację misji edukacyjnej i badawczej instytucji akademickich.

W artykule omówiono zmiany zachodzące na rynku książki w Stanach Zjednoczonych, w tym postępujące zróżnicowanie i dezintermediację współczesnego krajobrazu wydawniczego Ameryki Północnej, związane z coraz silniejszą pozycją niezależnych wydawców i rosnącą popularnością ruchów DIY (zrób to sam) oraz samodzielnego publikowania przez autorów swoich prac przy pomocy internetowych serwisów i platform e-publishingu. Przedstawiono również relacje między bibliotekami a małymi oficynami wydawniczymi, wyzwania związane z włączaniem publikowanych w niezależnym obiegu tytułów do zbiorów bibliotecznych oraz inicjatywy podejmowane w środowisku bibliotek szkolnych w celu wspierania i promocji niezależnej działalności wydawniczej.

Australijskie biblioteki szybko przyjmują nowinki technologiczne i są zazwyczaj jednymi z pierwszych użytkowników nowych technologii. Po pojawieniu się na rynku książek i czasopism elektronicznych, instytucje te zaczęły gromadzić i licencjonować również tego typu zasoby, przeznaczając, wraz z upływem lat, na ten cel coraz większą część swoich budżetów. Jednym z wyzwań związanych ze wzrostem liczby oferowanych w bibliotekach cyfrowych publikacji stało się rozwiązanie problemu ich udostępniania w ramach usług wypożyczeń międzybibliotecznych i dostarczania dokumentów (WM-DD). W artykule przedyskutowano wpływ e-książek na WM-DD oraz możliwości i zasady świadczenia tych serwisów w Australii, odwołując się do doświadczeń związanych z wykorzystywaniem e-zasobów w australijskiej bibliotece narodowej i porównując je z praktykami stosowanymi w Stanach Zjednoczonych i na świecie.

W czasach ograniczeń budżetowych i rosnących wymagań użytkowników, jednym z rozwiązań pozwalających, bez nadmiernych kosztów dla bibliotek, na zapewnienie odbiorcom dostępu do poszukiwanych przez nich zasobów jest wspieranie rozwoju otwartych zasobów, dostępnych bezpłatnie online. Autorzy prac naukowych mają do dyspozycji dwie drogi do otwartego dostępu: złotą (publikowanie bezpośrednio w czasopismach open access) i zieloną (samodzielne archiwizowanie e-printów w otwartych repozytoriach lub na własnych stronach www). Korzyści z wolnego dostępu do publikacji naukowych to nie tylko pieniądze oszczędzane przez biblioteki, ale również zwiększanie zasięgu i wpływu naukowego udostępnianych w tym modelu artykułów, szybsze rozpowszechnianie informacji, wzmacnianie współpracy środowisk akademickich i lepszy dostęp do wyników badań. Ponieważ bibliotekoznawcy i specjaliści informacyjni powinni zdawać sobie sprawę z zalet open access (OA) i wspierać w każdy możliwy sposób publikowanie w wolnym dostępie, w tym przez stosowanie tej metody w stosunku do własnych prac akademickich, autorzy postanowili sprawdzić, czy teksty autorów związanych z bibliotekoznawstwem i informacją naukową (BIN) poświęcone problematyce otwartego dostępu będą szerzej dostępne w tym modelu.

Global Online Access to Law (GOAL), czyli globalny dostęp online do zasobów z zakresu prawa, to robocza nazwa inicjatywy mającej na celu udostępnienie literatury prawniczej, bezpłatnie lub za niewysoką opłatą, instytucjom rządowym, naukowym i niekomercyjnym z krajów rozwijających się. GOAL ma być częścią Reseach4Life – inicjatywy instytucji publicznych i prywatnych nakierowanej na poprawę jakości badań naukowych w krajach rozwijających się, głównie poprzez zapewnienie dostępu do publikacji naukowych online. Dotychczasowe działania w ramach Reseach4Life były realizowane w ramach programów prowadzonych przez agendy ONZ, dotyczyły ochrony zdrowia, rolnictwa, ochrony środowiska oraz rozwoju i innowacji.

Do usług oferowanych przez biblioteki publiczne w Stanach Zjednoczonych zalicza się od kilku lat promowanie inicjatyw samodzielnego publikowania w lokalnych społecznościach i wspieranie rozwoju i autonomii lokalnych pisarzy przez wskazywanie im odpowiednich technologii, narzędzi i zasobów oraz ułatwianie dotarcia do odbiorców i innych twórców. Placówki te odgrywają również rolę inkubatorów niezależnej twórczości, zwłaszcza tej poświęconej lokalnym tematom.

Misją Technische Informationsbibliothek und Universitätsbibliothek (TIB) – Niemieckiej Narodowej Biblioteki Nauki i Technologii, realizowaną od ponad 50 lat, jest dostarczanie specjalistycznych informacji z zakresu technologii i nauk ścisłych dla sektora publicznego i prywatnego. Do 2008 r. TIB mogła dostarczać materiały ze swoich zbiorów użytkownikom w dowolnym formacie, bez konieczności zawierania umów z autorami czy wydawcami. Jednak w 2008 r. wprowadzono zmiany przepisów prawa autorskiego, które ograniczyły możliwość dostarczania materiałów w wersji elektronicznej; świadczenie takiej sługi wymaga uiszczenia opłaty dla organizacji zajmujących się ochroną praw do reprodukcji (VG Wort dla tekstów i VG Bild-Kunst dla obrazów i dzieł sztuki). Zmiana przepisów jest jednym z czynników odpowiadających za spadek liczby zamówień, realizowanych poprzez usługę dostarczania dokumentów lub w systemie pay-per-view, w latach 2006-2012 (innym powodem może być coraz powszechniejszy dostęp do wielu materiałów online).

Biblioteka Narodowa Finlandii (BNF) prowadzi od 2012 r. Projekt Digitalizacji Języków Pokrewnych (Digitisation Project of Kindred Languages), którego celem jest przeniesienie na formę cyfrową i opublikowanie online w wolnym dostępie, na otwartej platformie DSpace, ok. 1200 książek i ponad 100 tytułów czasopism w różnych, w tym zagrożonych językach z rodziny uralskiej. Powstała w jego ramach kolekcja ugrofińska (Fenno-Ugrica) zawiera obecnie ponad 110 tys. stron książek i ok. 90 tys. stron czasopism dostępnych dla wszystkich zainteresowanych, niezależnie od ich miejsca pobytu. Projekt jest wspierany finansowo przez Fundację Kone i stanowi część jej programu językowego koncentrującego się na dokumentacji rzadkich języków ugrofińskich, fińskiego i języków mniejszości narodowych Finlandii. Docelowo, udostępnione materiały mają stanowić największy na świecie zasób w językach uralskich. NBF chce również zapewnić użytkownikom Fenno-Ugrica narzędzia umożliwiające prowadzenie badań lingwistycznych, interaktywne wykorzystanie zdigitalizowanych zbiorów i wspieranie nauki obywatelskiej (ang. citizen science), wykorzystując w tym celu społecznościowe innowacje i nowe formy partnerstwa.

Zasady neutralności sieci zostały uregulowane w Stanach Zjednoczonych w 2010 r. przez Federalną Komisję Komunikacji (FCC). Zakładały one transparentność działań dostawców usług i łączy internetowych (ISP), zakaz blokowania przez nich dopuszczalnych prawem treści oraz brak dyskryminacji przy zarządzaniu transmisją, ze względu na lokalizację, rodzaj przesyłanych danych stosowane protokołu itp. Nakładały więc na ISP obowiązek zapewnienia takich samych warunków dostępu (w tym tej samej prędkości) do wszystkich sieciowych serwisów oraz równego traktowania ruchu przechodzącego przez ich infrastrukturę, niezależnie od tego z jakich stron pochodzi. Regulacje te zostały zaskarżone przez firmę Verizon – jednego z największych operatorów telekomunikacyjnych w Stanach Zjednoczonych, a na początku 2014 r. Federalny Sąd Apelacyjny dla Dystryktu Kolumbii rozstrzygnął jej pozew przeciw FCC na korzyść dostawcy.

Od 10 lat można obserwować stały wzrost zainteresowania badaniami nad oprogramowaniem o otwartym kodzie źródłowym, rozwijanym i dystrybuowanym za darmo w Internecie przez działające na zasadzie wolontariatu społeczności hakerów, czyli nad projektami znanymi jako FOSS – Free and Open Source Software. Znaczącą część prac dotyczących tej problematyki opublikowano na łamach czasopisma First Monday – była ona m.in. tematem przewodnim specjalnego wydania FM z października 2005 r. Wspólną cechą piśmiennictwa dotyczącego FOSS jest traktowanie inicjatyw tego typu jako innowacyjnych, jego bardziej szczegółowy przegląd pokazuje jednak wyraźne różnice w poglądach badaczy na relacje między innowacjami i wolnym oprogramowaniem – spory dotyczą m.in. licencji i optymalnej liczebności grup programistów, sprzyjającej wypracowywaniu nowych, rewolucyjnych rozwiązań. W artykule przeanalizowano wzajemne zależności między FOSS i innowacyjnością, wykorzystując jako materiał badawczy wypowiedzi współtwórców takich projektów.