Babin

W ostatnich latach, dzięki inicjatywom otwartej nauki, w sieci udostępniono publicznie ponad 60 mln artykułów naukowych, nadal brakuje jednak narzędzi ułatwiających ich przeglądanie i lokalizowanie w olbrzymiej masie treści online. Open Knowledge Maps (OKM) to projekt mający na celu znalezienie efektywnego rozwiązania dla tych wyzwań i ułatwienie śledzenia nowych osiągnięć w różnych dziedzinach badawczych. W jego ramach zaczęto tworzyć wizualny interfejs dla światowych zasobów wiedzy. Podstawą OKM jest budowany na dużą skalę system otwartych, interaktywnych i wzajemnie powiązanych tzw. map wiedzy, czyli wizualnych narzędzi odwzorowania i eksploracji wszystkich obszarów badawczych, przedstawiających główne pola i poziomy badań, powiązane z nimi prace naukowe i relacje między nimi. W artykule omówiono zasady działania interfejsu i wykorzystanego przez autorów oprogramowania mapującego o otwartym kodzie źródłowym oraz wdrażane przy jego rozwoju technologie.

W artykule przedstawiono dostępne dane na temat produkcji, sprzedaży i dystrybucji książek elektronicznych na świecie, omówiono też największe wyzwania, z jakimi muszą się mierzyć domy wydawnicze w dobie rewolucji cyfrowej oraz prognozy dotyczące przyszłości e-książki. Następnie, zreferowano wyniki badania sprawdzającego stosunek do komercyjnych e-książek w środowisku wydawców działających na małych rynkach, ograniczonych relatywnie niską liczbą użytkowników lokalnego języka, w kontekście globalnej sytuacji związanej z publikacją ebooków. W jego ramach porównano wyniki trzech sondaży zbierających opinie wydawców na temat szans i zagrożeń związanych z publikacją tytułów w formacie elektronicznym i zmianami relacji między różnymi graczami na rynku książki, w tym autorami, księgarzami i bibliotekami. Ankiety przeprowadzono w 2014 r. w trzech europejskich krajach: Szwecji (9,59 mln mieszkańców), Chorwacji (populacja: 4,25 mln) i Litwy (2,9 mln.).

W ciągu ciągu ostatniej dekady, można mówić o stałym wzroście popularności publikowania w otwartym dostępie jako metody wspierającej rozpowszechnianie literatury naukowej, zarówno wśród wydawców, jak i autorów. Podstawą sukcesu tego modelu jest koncepcja szybkiego i bezpłatnego, publicznego dostępu online do recenzowanych prac badawczych, nieobwarowanego licznymi ograniczeniami wynikającymi z przepisów prawa autorskiego i warunków licencji. W artykule omówiono rozwój idei open access, ekonomiczne uwarunkowania i odmiany tego modelu oraz najważniejsze światowe inicjatywy i regulacje promujące otwartą naukę. Przybliżono również kontrowersje związane z praktykami tzw. drapieżnych wydawców (zob. babin.bn.org.pl/?p=3856, babin.bn.org.pl/?p=4784) i obawy środowiska naukowego związane z reputacją oraz metodami oceny jakości otwartych czasopism i badaniem wpływu naukowego. Następnie zaprezentowano wyniki studium przypadku, w ramach którego analizowano wzory publikowania badaczy z włoskiego Narodowego Instytutu Zdrowia (Istituto Superiore di Sanità) i ich preferencje związane z wyborem czasopism, w których zamieszczają własne prace naukowe. Celem badania było z jednej strony określenie liczby czasopism open access indeksowanych w bazach Instytutu Filadelfijskiego i posiadających ustalony wskaźnik Impact Factor (IF). Z drugiej – określenie rozkładu kategorii dziedzinowych przypisanych tym tytułom.

Przejrzystość działań organów władzy to temat cieszący się zainteresowaniem na całym świecie, zarówno w środowisku bibliotecznym, jak i w szerszym kontekście. Jedną z odpowiedzi władz na społeczne apele o większą transparentność i respektowanie prawa obywateli do dostępu do informacji publicznej jest udostępnianie jej w Internecie, w tym na stronach www. Wg autorki, biblioteki, jako instytucje sektora publicznego, podobnie jak innego typu organizacje otrzymujące budżetowe dotacje, powinny zapewniać łatwy i otwarty dostęp do informacji o charakterze urzędowym, w interesie swoich użytkowników i wszystkich zainteresowanych stron. Postanowiła sprawdzić w związku z tym, czy biblioteki publiczne w Stanach Zjednoczonych uczestniczą w globalnym ruchu na rzecz transparentności i realizują zasadę jawności, zamieszczając informacje o swoich działaniach na własnych stronach www.

Strona Sci-Hub została założona w 2011 r. przez pochodzącą z Kazachstanu programistkę i specjalistkę neurotechnologii Alexandrę Elbakyan by „usunąć wszystkie bariery na drodze nauki”. Inicjatywa ta miała być formą nieposłuszeństwa obywatelskiego i wyrazem protestu przeciw absurdalnie wysokim kosztom dostępu do publikacji naukowych, uniemożliwiającym naukowcom z uboższych regionów świata prowadzenie badań, oraz przeciw coraz większym ograniczeniom związanym z ochroną praw własności intelektualnej. Obecnie jest to największa w historii wyszukiwarka online, pozwalająca na obchodzenie opłat nakładanych przez przemysł wydawniczy i zapewniająca tysiącom użytkowników dziennie możliwość darmowego, bezpośredniego pobierania ponad 58 mln pirackich kopii prac naukowych komercyjnych wydawców – do ściągnięcia dokumentów (artykułów, rozdziałów książek, monografii, materiałów konferencyjnych) potrzebne są tylko dane takie jak tytuł, identyfikator dokumentu elektronicznego – DOI, identyfikator PubMed lub adres sieciowy (URL).

Drapieżne czasopisma (zob. babin.bn.org.pl/?p=3856) to tytuły należące do nierzetelnych wydawców, wykorzystujących nieetycznie model złotej drogi otwartego dostępu, by czerpać zyski z opłat pobieranych od autorów, bez zapewniania kontroli poziomu merytorycznego nadsyłanych publikacji. W artykule przeanalizowano występowanie takich pozycji w różnych bazach bibliograficznych oraz w Directory of Open Access Journals (DOAJ), traktując jako punkt odniesienia listy kryteriów dla określania drapieżnych wydawców stworzone w 2012 roku przez Jeffreya Beall’a oraz jego listy potencjalnych i prawdopodobnych drapieżnych wydawnictw i indywidualnych czasopism stosujących niewłaściwe praktyki.

Jednym z zadań amerykańskich bibliotek jest edukowanie użytkowników na temat praw autorskich, a w pracę tę zaangażowani są często pracownicy bibliotecznych działów wydawniczych. Autorka postanowiła sprawdzić, czy ich aktywność  na tym polu ma przełożenie na strefę praktyczną. Jako obszar badań wybrała punkt styczny dwóch sfer działalności: publikacyjnej i edukacyjnej, analizując informacje o prawach autorskich na czasopismach wydawanych przez biblioteki szkół wyższych.

Otwarty dostęp (OD) zaczyna być traktowany jako element głównego nurtu naukowej działalności wydawniczej, a wraz ze wzrostem popularności tego ruchu wzrasta potrzeba analizy ekonomicznych podstaw takiej działalności. Ponieważ duża liczba wydawców oferuje obecnie czasopisma w modelu hybrydowym (subskrypcja + OD), a publikowanie w wolnym dostępie finansowane z opłat pobieranych od autorów (ang. article-processing charges – APC) jest coraz powszechniej akceptowane, uczelnie wyższe muszą zdawać sobie sprawę z charakteru i finansowych konsekwencji relacji z wydawcami oraz łącznych kosztów publikacji, choćby ze względu na możliwość wykorzystania takich danych w negocjacjach z firmami wydawniczymi. Jest to istotne zwłaszcza w kontekście toczonych obecnie debat i krytyki, związanych z procederem określanym mianem double dipping, czyli czerpaniem przez wydawców zysków za jeden artykuł z dwóch źródeł – od autora / autorów i od czytelników, oraz niechęci dużej części oficyn do ujawniania szczegółów modeli wyceny i zawieranych kontraktów wydawniczych.

W artykule omówiono wyniki sondażu analizującego stopień realizacji w amerykańskich instytucjach edukacyjnych polityki otwartego dostępu. W jego ramach zebrano informacje na temat charakterystyki placówek wspierających obowiązek otwartości, kluczowych strategii opracowywania, implementacji i promocji zasad open access (OA), metodologii rozwoju i elementów wdrażanych procedur, nastawienia naukowców wobec OA, w tym powodów wyboru lub odrzucania takiego modelu, i sposobu reakcji instytucji na wyrażane przez nich obawy.

We wrześniu 2015 r., po trzech latach negocjacji i zaangażowania ze strony wielu organizacji pozarządowych, grup interesu i stowarzyszeń (w tym Międzynarodowa Federacja Stowarzyszeń i Instytucji Bibliotekarskich – IFLA), państwa członkowskie ONZ przyjęły nowy program rozwoju, mający wytyczyć nowy plan działania dla globalnej społeczności, po upływie wyznaczonego terminu realizacji przyjętych w 2000 r. tzw. Celów Milenijnych. Dokument o nazwie Transforming Our World: The 2030 Agenda for Sustainable Development (Zmienianie naszego świata: Agenda na Rzecz Zrównoważonego Rozwoju 2030) wytycza 17 uniwersalnych celów zrównoważonego rozwoju i powiązanych z nimi zadań, i ma pomóc członkom ONZ w ukierunkowaniu działań na rzecz eliminacji biedy, ograniczenia skutków zmian klimatycznych i poprawy jakości życia obywateli. W artykule omówiono kluczowe elementy kampanii IFLA na rzecz włączenia do Agendy 2030 zapisów o publicznym dostępie do informacji, powszechnej alfabetyzacji, publicznej dostępności technologii informacyjnych i dziedzictwa kulturowego oraz o rzecznictwie dla bibliotek.